Chuẩn môi trường mới – Doanh nghiệp dệt may cần làm gì để không bị “loại khỏi cuộc chơi”?

Luật BVMT 2020 và các văn bản hướng dẫn (Nghị định 08/2022, 06/2022…) đặt ra yêu cầu doanh nghiệp phải có Giấy phép môi trường, quan trắc định kỳ, đồng thời các công ty lớn phải kiểm kê và giảm phát thải khí nhà kính từ 2025–2026 (trích nguồn). Về phía quốc tế, EU triển khai loạt chính sách như CBAM (thuế carbon biên giới), REACH (hóa chất), EUDR (chống phá rừng) có thể ảnh hưởng trực tiếp tới xuất khẩu dệt may. Hoa Kỳ và Nhật Bản cũng nâng tiêu chuẩn về phát thải và nguồn gốc sản phẩm (trích nguồn). Bài viết phân tích tác động của các quy định này, đồng thời hướng dẫn doanh nghiệp chuẩn bị tuân thủ: đầu tư công nghệ sạch, chứng nhận môi trường, thiết lập hệ thống báo cáo… để tránh rủi ro bị đánh thuế cao hoặc bị loại khỏi chuỗi cung ứng toàn cầu (trích nguồn).

Khung pháp lý môi trường tại Việt Nam – Doanh nghiệp dệt nhuộm cần tuân thủ gì?

• Luật Bảo vệ Môi trường 2020: Có hiệu lực từ 01/01/2022, luật mới đưa ra nhiều quy định chặt chẽ hơn. Mỗi doanh nghiệp phải có Giấy phép môi trường (GPMT) nếu hoạt động có xả thải, tiếng ồn, chất thải nguy hại… Đặc biệt, các cơ sở dệt nhuộm đang hoạt động trước 1/1/2022 phải nộp hồ sơ xin GPMT và có giấy phép trước 1/1/2025 (theo Điều 80 Luật và Nghị định 08/2022/NĐ-CP) (trích nguồn).
• GPMT tích hợp nhiều giấy tờ trước đây (ĐTM, sổ chủ nguồn thải…) và quy định rõ thông số xả thải cho phép. Doanh nghiệp cần rà soát ngay xem mình thuộc đối tượng nào, tránh tình trạng không phép dẫn đến bị phạt hoặc đình chỉ sau năm 2024.
• Nghị định 08/2022/NĐ-CP và Thông tư hướng dẫn: Các văn bản này hướng dẫn chi tiết việc phân loại dự án theo mức độ môi trường, quy trình cấp GPMT, quan trắc môi trường định kỳ… Ví dụ, Nghị định 08 yêu cầu cơ sở dệt nhuộm quy mô lớn phải lắp đặt hệ thống quan trắc nước thải tự động và kết nối dữ liệu đến Sở Tài nguyên Môi trường địa phương. Thông tư 02/2022/TT-BTNMT ban hành QCVN mới về nước thải ngành dệt nhuộm, với thông số xả thải (COD, màu, kim loại nặng…) khắt khe hơn trước. Lãnh đạo nhà máy cần làm việc với bộ phận môi trường để đảm bảo hệ thống xử lý hiện tại đáp ứng các QCVN mới, nếu không cần nâng cấp kịp thời.
• Quản lý phát thải khí nhà kính (KNK): Chính phủ đã đưa dệt may vào danh mục ngành phải kiểm kê và giảm phát thải KNK. Theo Nghị định 06/2022/NĐ-CP và Quyết định 01/2022/QĐ-TTg, hiện có 294 doanh nghiệp dệt may/da giày nằm trong diện kiểm kê KNK bắt buộc (trích nguồn).
• Lộ trình quy định: từ tháng 3/2025, các doanh nghiệp phải gửi báo cáo số liệu phát thải (tình hình sử dụng năng lượng, nguyên liệu) để cơ quan chức năng kiểm kê (trích nguồn).
• Đồng thời phải xây dựng kế hoạch giảm nhẹ phát thải phù hợp. Từ 2026, bắt buộc thực hiện các biện pháp giảm phát thải theo kế hoạch đã đăng ký (trích nguồn), nhằm tuân thủ hạn ngạch phát thải được phân bổ. Như vậy, chỉ còn khoảng một năm để chuẩn bị – các nhà máy lớn cần tính toán lượng CO2 thải ra từ điện, nhiệt, giao thông… và tìm cách cắt giảm (ví dụ: chuyển đổi năng lượng sạch, tối ưu hiệu suất thiết bị). Nếu không tuân thủ, về lâu dài Việt Nam sẽ áp dụng cơ chế phát thải vượt hạn ngạch phải mua tín chỉ carbon, đồng nghĩa tốn kém chi phí và mất uy tín.
• Chế tài và thanh tra: Luật mới cũng tăng mức phạt vi phạm môi trường. Xả nước thải vượt quy chuẩn có thể bị phạt đến hàng tỷ đồng, thậm chí đình chỉ hoạt động 3–12 tháng tùy mức độ. Bộ TNMT và các địa phương đang tích cực thanh tra các cơ sở dệt nhuộm. Do vậy, sự tuân thủ không chỉ trên giấy mà phải thể hiện bằng hệ thống vận hành thực tế. Cấp quản lý doanh nghiệp nên định kỳ nhận báo cáo môi trường nội bộ, và đầu tư vào công nghệ kiểm soát – cảnh báo để luôn chủ động giữ nhà máy trong ngưỡng an toàn pháp lý.

Tiêu chuẩn tại các thị trường nhập khẩu chính (EU, Hoa Kỳ, Nhật Bản)

• EU – Thỏa thuận Xanh và luật chuỗi cung ứng: Ngoài các sáng kiến CBAM, Eco-design, EPR đã nêu, EU còn triển khai Luật cấm nhập khẩu sản phẩm liên quan phá rừng (EUDR). Mặt hàng gỗ, da đang chịu ảnh hưởng rõ, còn với dệt may, EUDR có thể gián tiếp tác động nếu bông hoặc viscose (sợi làm từ gỗ) bị truy xuất nguồn gốc gắn với phá rừng. Các doanh nghiệp xuất khẩu sang EU cần chứng minh nguyên liệu bông của mình không đến từ vùng phá rừng. Hơn nữa, EU đã thông qua Chỉ thị Báo cáo Bền vững Doanh nghiệp (CSRD): các công ty lớn bán hàng tại EU phải báo cáo chi tiết về môi trường và xã hội (trích nguồn) Điều này nghĩa là họ sẽ yêu cầu dữ liệu ESG từ nhà cung cấp. Ví dụ: một hãng thời trang EU có thể hỏi xưởng may Việt Nam “lượng nước sử dụng/kg vải của anh là bao nhiêu, anh có chương trình giảm phát thải nào không”. Nếu câu trả lời không đạt, họ có thể loại nhà cung cấp. Tóm lại, EU đang biến các tiêu chuẩn bền vững thành điều kiện bắt buộc. Lời khuyên cho doanh nghiệp Việt: hãy tìm hiểu và áp dụng các chứng chỉ OEKO-TEX, Bluesign, Higg Index… vì chúng sẽ là “tấm vé thông hành” vào thị trường EU.
• Hoa Kỳ – Luật khí hậu và lao động: Mỹ tuy chưa đánh thuế carbon, nhưng có Đạo luật Clean Economy Act tại một số bang yêu cầu giảm phát thải. Đáng chú ý, Mỹ rất nghiêm ngặt về an toàn hóa chất trong sản phẩm dệt may (ví dụ cấm chất cháy chậm PFOA trong đồ trẻ em). Các hãng Mỹ cũng tuân thủ Danh sách Hạn chế Chất (RSL) riêng, thường dựa trên tiêu chuẩn như REACH của EU. Gần đây, Mỹ tăng cường kiểm tra lao động trong chuỗi cung ứng: Đạo luật cấm hàng hóa sử dụng lao động cưỡng bức (2021) đã khiến nhiều lô hàng may mặc bị giữ tại cảng vì nghi liên quan bông Tân Cương. Doanh nghiệp muốn tránh rủi ro này phải minh bạch nguồn cotton (nên dùng cotton Mỹ, Úc hoặc bông hữu cơ có chứng nhận). Về môi trường, xu hướng mua hàng của các thương hiệu Mỹ là ưu tiên nhà máy có chứng nhận WRAP, LEED. Một số nhãn hàng còn yêu cầu báo cáo carbon footprint của sản phẩm (tương tự yêu cầu từ Nhật). Do đó, chuẩn bị tốt hồ sơ tuân thủ (compliance) sẽ giúp việc xuất khẩu sang Mỹ thông suốt.
• Nhật Bản – Quy tắc xanh trong kinh doanh: Nhật đã cam kết trung hòa carbon năm 2050, nên họ đưa ra nhiều sáng kiến như Chứng chỉ J-Credit (tín chỉ carbon nội địa) khuyến khích doanh nghiệp giảm phát thải. Các công ty nhập khẩu Nhật hiện đòi hỏi thông tin về lượng phát thải CO₂ cho mỗi sản phẩm. Điều này khiến chứng nhận I-REC (cho sử dụng 100% điện tái tạo) trở thành lợi thế khi chào hàng. Nhật cũng rất coi trọng xử lý nước thải: nhiều đối tác Nhật sang kiểm toán (audit) nhà máy dệt may Việt Nam không chỉ xem sản phẩm mà còn xem hệ thống xử lý nước thải có đạt chuẩn hay không. Nếu không, họ lo ngại rủi ro uy tín và sẽ đắn đo ký hợp đồng. Vì thế, doanh nghiệp muốn giữ khách Nhật cần đầu tư đạt tiêu chuẩn tương đương Nhật (nhiều tiêu chuẩn Nhật khắt khe hơn Việt Nam). Một điểm nữa, Nhật có văn hóa kaizen – liên tục cải tiến. Họ đánh giá cao những nhà cung cấp chủ động cải thiện hiệu suất năng lượng, giảm rác thải,… qua mỗi năm. Việc này không bắt buộc nhưng sẽ giúp thắt chặt quan hệ hợp tác và giảm nguy cơ bị thay thế.
• Chuẩn bị để không bị loại khỏi chuỗi cung ứng: Từ các nội dung trên, thông điệp rất rõ ràng: “Xanh hay là chết”. Nếu không tuân thủ và thích ứng, doanh nghiệp dệt may có nguy cơ bị đánh thuế carbon tới 80–90 EUR/tấn CO₂ (dưới cơ chế như CBAM) làm đội chi phí, hoặc tệ hơn là mất luôn đơn hàng vào tay đối thủ cạnh tranh đã “xanh” hơn (trích nguồn).

Các doanh nghiệp dệt nhuộm hoặc may mặc cần hành động quyết liệt trên cả 3 hướng

• Đầu tư công nghệ sạch: Như các ví dụ trước, nâng cấp máy móc hiện đại tiết kiệm năng lượng, dùng van và cảm biến để kiểm soát chặt chẽ tài nguyên sử dụng. Xem xét chuyển dần sang năng lượng tái tạo (lắp điện mặt trời mái nhà, mua điện gió) để giảm hệ số phát thải của nhà máy – điểm này rất quan trọng trong bối cảnh tính thuế carbon. Một doanh nghiệp với sản phẩm carbon thấp sẽ có lợi thế lớn: vừa tránh được phí thuế, vừa dễ được khách “chọn mặt gửi vàng”
• Thiết lập hệ thống quản lý tuân thủ: Bổ nhiệm hoặc đào tạo một quản lý ESG/Compliance chuyên phụ trách cập nhật quy định mới và đảm bảo công ty đáp ứng. Xây dựng các quy trình nội bộ: ví dụ quy trình kiểm tra hóa chất đầu vào để đảm bảo không có chất cấm (phù hợp REACH), quy trình định kỳ đo kiểm khí thải, nước thải và báo cáo cho quản lý. Sử dụng phần mềm quản lý môi trường nếu cần để theo dõi các chỉ số theo thời gian. Khi đã có hệ thống, doanh nghiệp sẽ tự tin đối mặt mọi cuộc kiểm toán từ khách hàng hay cơ quan nhà nước.
• Tham gia các chương trình chứng nhận và sáng kiến ngành: Các chứng chỉ như Higg Index, SAC, ZDHC, ISO 50001 (năng lượng) không chỉ là giấy tờ, mà còn cung cấp lộ trình cải thiện rất bài bản. Tham gia các sáng kiến giúp doanh nghiệp vừa học hỏi được thông lệ tốt, vừa khẳng định cam kết với đối tác.

Ví dụ: chương trình VSSF (Vietnam Sustainable Fashion) của VITAS hỗ trợ đào tạo miễn phí về tiết kiệm năng lượng, hóa chất an toàn… Thông qua đó, công ty nâng cao hình ảnh và kết nối với mạng lưới khách hàng có cùng cam kết.

Lưu ý: Lãnh đạo cấp cao nên truyền thông mạnh mẽ thông điệp “tuân thủ để phát triển” tới toàn tổ chức. Khi mọi phòng ban cùng hiểu tầm quan trọng của tiêu chuẩn môi trường, công ty sẽ có tinh thần chủ động hơn, thay vì coi tuân thủ là gánh nặng. Hãy biến thách thức pháp lý thành cơ hội tái cơ cấu, sàng lọc những hoạt động lãng phí và ô nhiễm. Kết quả cuối cùng sẽ là một doanh nghiệp linh hoạt, uy tín và bền vững, sẵn sàng cho tương lai mà phát thải và xanh hóa quyết định năng lực cạnh tranh.